Lutje Jan zien grode zummer

t Was in Augustusmoand van 1911 dat Engel Maaijer  dij op ’t Knoal woonde op -’n oavend noar de schoulmeester tou gong om hom te zeggen dat zien olste jong Jan eerappelruders verkansie hebben mos. Hoe lang dacht U? zee dij köster, Mie ducht, zee Engel zon week of zezze. Heeft U zelf zoveel aardappels? zee mie dij schoulmeester.
Och nee man, hou kom je d’r bie. Ik bin van mien stiel, handeloar in bakkersmesienen en aal zokswat meer, zo as ie wel waiten: Nee hai gaait zo laank noar Nije-Pekel, noar mien ol-heer, dij het doar nogal 'n grode ploatse. Dat lijkt mij een goede gedachte, dat Uw zoontje zolang in de frisse buitenlucht vertoeft. En als hij dan bovendien, een stevige boerenpot mee eet, dan kan hij de winter wel doorkomen: Och man, dochte Engel wat bist ja 'n ol zemel. Mien kinder kriegen hail wat beters in de hoed, as dien moagere tengellatten. Moar hai hui zok stille en dochde "spreken is zulver en zwiegen is gold":

Dou de meester zêgt har dat goud was, ging ê op huus oaf. Dou Engel in huus kwam zee ê tegen Derkie, zien vraauw, 't is veurmekoar, Jan kin noar Pekel tou, Hoera, hoera, belkte lutje Jan, dij 't heurt har. Hol die stil jong, zee moeke, as Jantientje 't heurt wil ze ook mit. Nee dat kin nait, zee Engel. Veur wichter is de gain stee nou 't ol mens dood is.

Och kerel wat was dij lutje Jan bliede. Hai allent noar opa  tou  dij goie opa , dij hom altied veurtrok bie d' aander kinder. As opa  op verziede kwam drokde hai Janpie ' n kwartje in zien haandje en d'aandern kregen 'n dubbeltje. Moar lutje Jan begreep het wel: hai was noar dij grode staarke opa  nuimd. Opa zee wel ais, wie bie'n ja noamgenoten:
En dan kneep ê Janpie even in de wange. En dan gruide lutje Jan wel n kop. Aanderdoags oavends mos lutje Jan bie zien voader achter op de fietse, twei matten aan t stuur, mit wat klairoazie dr in. En doar ginkt hin over 't Knoalster-Dattien, deur Boven-Pekel.

En vot bie "Deursnee" woonde opa  Jan Maaier, mit zien grote kinder, Taande Betje, ome Jans, oom Rieks en taande Sientje, dij mor 'n joar of wat older was as lutje Jan. Mit heur en oom Jans kon ê meroakel goud over de weege. En de aandern huil'n hom op heur menaier wel ais veur ödde. Dou ze bie 't boerderij wazzen schoot lutje Jan vot in 't schuure. En wat zag ê doar? In 'n groot swienhok lag 'n modde mit elf biggen. En dij lutje biggies wazzen zo schoon as glas en ze reukelden al deur 't hok van nait zunig. Inains ston taande Sientje achter hom en zee, bist uutkeken Jan? Goa den mor as mit mie achter thuus.

En doar wis jong nait wat ê zag, In 'n hok mit troalies dr veur, zat ’n ol knien mit zeuven jongen. Van alle kleuren was d’r bie, zwaartbont en brandneuzen, 'n spier witte mit rode ogen. Hou vindst dat den, zee taande Sientje. Aibels mooi, zee lutje Jan. En dou gingen ze mit heur tweibaident op dörsdeele en begunde taande Sientje te roupen, Poei, poei, poei. Inains stoof d’r dreikleurde kadde mit drei jongen achter zok aan, op heur oaf. Mag ik ze wel aaien? vruig lutje Jan. Nee, nee, nait doun, want den kraabt de kadde die vervast. En dou ruip taande Betje, Jan hier op aan, nog 'n dikke bord riezenbrij op eten en den op berre.
'n Zetje loater lag lutje Jan in de opkoamerbedstee te sloapen as 'n roze.

Aanderdoags `s mörns wast vroug dag, om haalf zezze dr uut. Eerst eten 'n dikke pankouk mit plakkie spek d’r in bakt, dat was lekker, mit twei bekers vol melk d’r bie. Noa 't eten eerappelruders goud even aanpazzen. Lutje Jan wui in 'n boksem van zien ome Jans hesen, de boorre wui drei moal omsloagen, 'n taauw om 't lief. Paast sekuur zee, ome Rieks, geef mie 't scheere ais even Betje, den wik hom stok van de boksempiepen oaf knippen! Ho even, Rieks, zee opa  Jan, gain vernaailderij, ast 't ruden doan is kin Sientje hom wel aan, as ze veur 't eerappelgat ligt te poters zuiken. Gewoon de piepen omsloagen en den mit 'n aander haalf steek vastzetten. Even loater wuid 't peerd aanspant veur de wupkoar en lutje Jan en taande Sientje zaten mit heur baident in de wupkoar bakke. Opa  Jan op 't wupkoarbaankie en d'aandern op 't veurbred. En doar ginkt hin, hemels mooi weer en ze mozzen noar de allerleste kaambe "de kiele" dij lag tegen "slingerloane" aan. Hou komen ze bie "slingerloane" har taande Sientje aan heur voader vroagt. Nou most mor ais acht geven, har e zegt, dij loane slingert zok achter de Pekelder-ploatsen langs. Aan dis kaande is de gemainte Nije-Pekel en aan d'aander kaande de "Dattiender-Blokken", gemainte Veendam. Moar nou laggen ze mooi in de "bakke". De wupkoare stödde zodat ze wat deurmekoarhin aggewaaierd wuien. 't Is net, zee lutje Jan of wie in de waige liggen. Dou ze op 't laand wazzen, wazzen de pandruders dr ook al. Ol Kloas de Jonge en de vraauw en heur wicht Gebiene, Ol Wobbe en heur wicht Woppie dat ain haile dikke guut was: Ol Berend Sanders en zien wicht Merie.

Pandruders wazzen luu dij allent eerappelkrabben deden, opsteken en wegkroden deden ze nait, doar harn ze n pleegsman veur. Dij pleegsman kreeg van ieder 'n poar centen, zodat ê even meer verdainde as de ruders. Mor hai mos dr ook stief veur pokkelen. En dou vertelde opa  Jan even wat er gebeuren mos. Ziezo zee ê elk wait woar ê bie in 't körf krabt en denk tr goud om eerappels en gain zaand in 't körf: En dou laggen ze veur de riegen. Kloas de Jonge en de vraauw krabden biemekour in ,t körf en ol Berend Sanders en ol Wobbe, Gebiene en Woppie, Rieks en Hinderk Maaier en aan de boetenkaande laggen Merie Sanders en taande Sientje. dij baide wichter wazzen nait al te staark, 'n beetje minluk. As ze den wat achter bleven, greep voader Jan tou en krabde heur wat Zundoagen (open plekken). En den lagden de wichter wat in heur voessie. Onderwiel muik Oom Rieks Maaier grode meroakels mit Woppie. Moar opa  Jan krabde ze noa en von nog 'n poar eerappels en hai schol ze uut van nait zunig. En dou wazzen ze wel weer rustig.

En wat dee lutje Jan? Dij mog van opa  eerappels suiken in 'n enneg körvie. Luster goud mien jong, zee opa, elke eerapoel dij doe opzöchst is winst. En zo kin je 'n poar centen overhoaln. Lutje Jan was hail wies dat Grode Jan zo tegen hom pruit. Hai dochde ik zel 'n hail bulde eerappels opsuiken. En dou ging opa  weer aan 't loof aaiden. Dat eerappelloof wui op 't eerappelgat moakt tegen 't gruin worn en veur 't in regen. Noa verloop van tied begunde lutje Jan zien rogge zeer te doun. En dou begunde hai te prakerzaiern, want lutje Jan was hail vernumsteg. Op wupkoare lag 'n indje latte, dat wos ê. Hai wós ook dat Ol Berend Sanders 'n spieker in de buutse har. Want aalgedureg preukelde de ol boas zok tr mit tussen de koezen: Dou lutje Jan hom dr noa vruig zee ê. Ik begriep die wel mien jong, hier hest hom. Dou sluig lutje Jan mit veul muite de spieker deur de latte en kloar was Kees: En nou har ê prikstok en huvve zok nait meer te boegen, wat 'n uut vinden dochd e. Moar inains ruip Grode Jan, wat dutst doe doar? Eerappels suiken, opa , ruip 't jong. Ho, ho, ruip d'ol, dat kin nait, loat dat gaauw, doe slagst mie de eerappels kepot, haugst tr ja goaten in. Och opa, zee lutje Jan mien rogge dut mie ja zo zeer. Goa mor 'n zetje achter 't schoel zit'n dan kinst ja weer op 't verhoal komen en eet mor gaauw 'n haardbrood op.

Dou lutje Jan 'n zetje achter 't schoel zeten har, heurde hai zingen. En joa man, de ruders harn 't in 't laid goeit. Hai dochde  wat zel opa  doar wel van zeggen. Moar dij was 'n poar kaampen noar veuren goan, om 'n plouge op te holn. En wat zongen ze mooi mit mekander von: Op de grote stille heide, dwaalt de herder eenzaam rond. En dou zongen ze: In naam van Oranje doe open de poort de watergeus ligt voor de wal. Doch Woppie en Oom Rieks zongen: In naam van Oranje doe open je gat, de waterneus ligt bezopen op pad. Och mensen wat harn ze 'n plezaier, van eerappelruden kwam niks meer. Inains ruip Oom Jans doar komt ons voar aan. Even loater ginkt tr weer oarig om vot, de eerapnels vlogen in körven.

Dou ze 't paand tr over harren (ain paand was twei riegen van goud zeuventig meter en dr mózzen tien van dij panden per daq uut, dat mós beslist) wui dr schoft stoanders weg 'n komme mit kovvie en elk 'n haardbrood. opa  keek lutje Jan even aan en langde hom weer aine tou. Jong at hom mit smoak op. Beste kovvie, smoakzoam, doar zit nait veul sukkerraai in, zee Ol Wobbe tegen opa  Jan Maaier. "Most nait vliemstrieken, zee Kloas de Jonge, doar is Jan Maaier nait van gedaind, goud is goud: Doe hest geliek Kloas, zee Maaier, recht veur de kop en nait aans. Moar nou movve weer aan de loop. Wat 'n dreuge boudel zee oom Hinduk tegen Oom Rieks, Joa man, zee Rieks wat 'n stoeverij, mor goud dat wie leeg laand hebben. Zekerliek, zee voader Jan, dij dr over tou luip, mit nadde joaren ist hier 'n polderaksie. Doch mor goud dat tr bie "Deursnee" 'n woatermeulen stait. As 'n nadde tied is den is Woatermulder Renger Starke dag en nacht in taauw, om 't woater in polder zo leeg meugluk te hoaln. Wat 'n plezaaier om zo stoef, bie zo'n roazende windmeulen te wonen. Allent al om dr te komen, 't is ja 'n boudel van niks wel 800 meter 'n ol zaandloane achteruut bie Holtstek Hofstee (nou Schuring) zee oom Hinduk. Joa jong, zee voader Jan, 't wod goud betoalt en boetendes vrij wonen en den nog 'n mooi stók grond veur n kou en 'n poar heukels. Nee en den is ê nog onbezolten veldwachter. Opa, zee lutje Jan wat is dat "onbezolten". Dat is mien jong, zee e 'n veldwachter dij gain geld veur zien waark krigt, mor der vaalt wel ais'n "hap en snap" oaf. Nee opa  dat zol ik noeit doun, as ze mie nait betuilen gink opslag vot.
Flinke jong bist doe, hol dat dien haile levend in de goaten, zee opa . (En dat het lutje Jan ook doan).
En nou aan 't waark, gain getuutjefloit meer, aanpakken. Doe Janpie 't eerappelgat opsuiken kinst 't op kneien verhoaln. En zo wuid twaalf uur om de middag. opa  har n grode pot mit eerappels in rok kookt, boven ’n törfvuur. En boven 'n aander vuur n dikke pot vol soepenbrij. Dou de boudel goud hait was ruip ê "aantreden", handen wasken bie de wieke en den wat eten. Even loater zat'n ze mit mekoar achter 't schoel, op wat eerappelloof te bikselen dat 'n oard har. De haide eerappels wuiern oafpuuld en stipt in ’n schötteltje mit zolt.

De mainsten harn dr homstokken brood mit goar spek of reven keze bie. Elk har 'n lepel mit nomen en dou mit mekoar op kneien om de soepen brij pot tou. En dou mor schêppen luu. Ho, ho, doe luiperd ruip grode Jan tegen Woppie, nait veur dien beurt tot de pot uut scheppen. Moar n zetje loater lag 't haile stel, stinne zat achter 't schoel. En weer begunde ol Wobbe tegen Berend Sanders te mooiproaten van, wat binnen wie 'n goie hoaven binnen zaailt, gain boer die zo veur pandruders zörgt, wat 'n goie man, dij Jan: Heur ais aan doe Wobbe, zee opa  Jan, ast doe nait opholst te mooiproaten, ‘k zegge die, veur de leste moal din kinst opslag oprukken. Ik wil gain "ombeksmeerderij" onthol dat goud.

Inains zee oom Jans (hai het nog veur schoolmeester leert), wait'n ie wel dat van 't joar, 'n bizunder joar is. 'n Biezunder joar?, hou dat den? vruig taande Sientje. Nou den zee oom Jans, dat zek joe aalmoal ais even uut stókken. Veur honderd joar (1811) mozzen aale mensen 'n achternoam aannemen. Jans jong, zee opa , dak die in de rede vaal. Doar schót mie wat in 't zin wat ik van mien ol Ootje heurt heb. 't Was dou destieds 'n haile drókte in Boven-Pekel. Aolle manluu, getraauwden, vrijgezellen, wedevraauwen boven de 21 joar mózzen zok bie 't schoule van meester Kuper, hier stoef bie, (dei schoule is baauwd in 1783 en bestait nog 1984:) inschrieven loaten, moar dat ging zo ain, twei, drei nait. De mainste luu zeden wat hebben wie mit dij "Fransoos'n, en dij Napoleon te moaken, loaten ze opvlaigen.

Moar de veldwachter (ze zeden ook wel Sjandarm) kwam bie langs en zee, dij nait komt word ophoalt en komt in 't hok. Och zeden de luu, loaten wie mor hin goan. Want zo gaauw as dij Fransoos'n oafraaisd binnen, schaven wie dij rommel weer oaf: En zo ston dr hail wat volk bie ·t schoule, om zok opschrieven te loaten. Ze hard dr de gugel mit, "opschieten", ruip de inschriever "hierkomen", Hindrik Jans; "welke achternaam wil je", Ik, zee Hindrik, Gruin; accoord, je heet nu: Groen: En zo ginkt wieder, aine zee, ik ben, blaauw, ha-haha. Je heet nu , Blaauw zee 't kerel. En ik Siepel en ik, Biele, goed zee't kerel weer, komt prima in orde. Wat harn de luu ’n plezaier. 't Hinne was dr van vot: En, dou zee dr aine, ik wil "negenooge" haiten, aans nait. De mensen lachten zok de buutse uut. Nee, nee, zee de inschriever dat niet, dat kan en dat mag niet. Moar hou ê ook pruit het bleef zo as ê zee en zo wui ê inschreven, as "Negenoog" (negenoog = grote steenpuist).
Hier op "de Wieke" wonen nog noazoaten van hom dij "Negenoog" haiten. Moar de bienoamen van vrouger binnen bleven. Woarom hadden de mensen bienoamen,Opa, vruig lutje Jan. Doe hest goud lustert mien jong, zee opa  dat mos wel aans kon de domnei dij heur in 'tdeupbouk schreef, ze nait uutmekoar holn as ze loater traauwen  wóln. Want houveul Hinduk-Jans en Haarm-Gerrits, Geert-Derks wazzen dr wel nait?

Opa? vruig dij looze Janpie weer. Hou haiten dij bienoamen den? dat zek die vertellen mien jong, zee opa . Veldmoezen, Vleddermoezen, Schoapkeudels, Swienoren, Loerangels en eksetroa. Mit dij noamen wui 'n haile femilies aandut, moar elk en eine har zulf ook bienoam zo as, Jan Hoanaai, Berend Brobbel, Jan Pruuze, Geert Slippie, Raainder Slovvie Paiter Menuut, Hinduk Klooke Lammert Loogie en mooiste van 't spul is dat de mainste bienoamen vandoage (1911) dr nog binnen: "Verdold", kerel nog aan tou, wie hebben ons tied verkwedeld, aalmoal gaauw aan 't waark, Gaauw, gaauw, zee Woppie, gaauw schit de hond: Doch even loater wazzen ze aalmoal weer aan ·t waark en reten ze hom dat 'n oard har:

En nou mos lutje Jan ook mit ruden, ain riege veur. Hai mog noast taande Sientje en Merie Sanders liggen. En joa man, 't ging hail best,  hai schepte nogal op, ik, zee ê, kin mit twei riegen nogwel harder as ie baident: Mor de wichter harn grode slinger om dij lutje kurendriever. En dou begunnen de wichter te zingen van:"Jantje zag eens pruimen hangen, pruimen, o, zo groot", ze wóln hom ploagen. Moar lutje Jan gaf gain krimp, hai zong mit; Dat harn de wichter nait van hom docht. Inains ruip oom Jans, Jampie kom ais even hier, magst peerd mennen, Dat was beter nijs, hai vloog as'n vaalke dr tussen uut. Oom Jans drokte hom de peerdliene in zien haandjes en zee, kaalm aan mien jong. Even loater ree lutje Jan mit peerd en wupkoare over 't veld. Oom Jans zat noast hom en zee: kerel op peerd, wat kinst doe peerdmennen, gain hoar minder as dien opa . Wat grolde dij lutje bunzel, 't kon nait op. Wat har ê verbeeldens, dou ze mitmekoar, 'n lös bakkie dronken, hai zee tegen oom Jans, mörn kinnen ie wel bie huus blieven, den ken ik 't waark wel doun.
Joa mien jong zee, ol Wobbe doe wórst net zo'n kerel as dien opa , misschain zeggen ze loater ook wel tegen die van "Staarke iezern Jan" ·t Was nog 'n goie aanzetten en dou wast zes uur en olderd. De mainste wupkoaren wui'n opwupt, de ruders deden de ruderdoppies van de vingers oaf. ·t Rudersgoud wui achter 't schoel legt, handen wui'n bie de wieke wasket. En 't peerd luip op de loane te gras vreten en lutje Jan ston dr bie te kieken.

Inains greep grode opa Jan, lutje Jan onder de aarms en in ain zwaai zedde hom op de rogge van 't bles-peerd. Even keek ê 'n beetje zuneg, mor dou reerde hai, taande Sientje, oom Rieks, nou moi je mie as even zain.
Opa mende 't peerd 'n beetje veuruut en lutje Jan huil zok aan de moanen van 't peerd vast. En hai zong as 'n liester van:"laat de klok maar luiden, laat de klok maar slaan". Even loater zat 'n ze aalmoal op wupkoare en gingen ze op huus oaf. Dou ze bie de boerderij wazzen, haar taande Betje 't eten kloar en dou ze bie toavel zat'n vertelde lutje Jan heur wat ê aal beleefd har. Nou, nou, zee taande Betje, doe wost vast en zeker 'n goie boer. Joa dat wor ik vast en zeker, zee mie dij lutje keudelom. Dou 't eten doan was, muik taande Sientje hom op berre en 'n zetje loater sluip ê as 'n ozze. En zo ginkt de haile vekansie deur, alle doage mooi weer en zunneschien. Dou lutje Jan loater weer op 't Knoal was, was ê zo broen worn as'n neger, En 'n dik zeuventeg jaor loater dinkt hij nog voak om dij mooie grode zummer van negentienelm,

Berend Korre

Nije-Pekela

Junimoand 1984

Noaschrift,
Lutje Jan, is grode Jan worn en nou ist ol Jan, mor mit nog jonk hart. Lutje Jan van dou is nog de ainigste van aalmoal, dij nou nog leeft.
Wie hopen dat zien klainkinder zók ais goud veurstellen kinnen hou dat tr dou leeft e waarkt wui, den het dat verhoal van heur opa , nait veur niks west

Index van woorden uit het verhaal "Lutje-Jan staan in volgorde zoals het verhaal loopt.
 
't Knoal                       Stadskanaal
schóft                          schaft
eerappelruders             aardappelrooiers
kovvie                         koffie
köster                          schoolmeester (vroeger ook wel koster in de kerk)
zezze                           zes
sókkerraai                   chichorei
stiel                              beroep
vliemstrieken                mooi praten
zokswat                       endergelijke
movve                          moeten
ol-heer                         vader
polderraksie                 grote natte troep
grode-ploatse              grote boerderij
onbezolten                   onbezoldigd
in hoed                         in de maag
holtstek                        houthandel
tengellatten                   magere kinderen
getuutjefloid                 omloperij
belkte                          schreeuwde
eerappels in rok           in de schil
't ol-mens                     grootmoeder
soepenbrij                    karnemelksegortpap
drokde                        drukte
schutteltje                    schoteltje
matten                         tassen
homstók                      dikke rogge boterham
klaairoatsie                  kledingstukken
laiperd                         goochemerd
ödde                            voor de gek houden
stinne                           meer dan genoeg gegeten
módde                         zeug
verkwedeld                  verpraat
reukelden                     dansen en springen
grolde                          glunderde
aibelse                         prachtig
olderd                         einde van werkzaamheden
boksem                       broek
keudelom                    pienter mannetje,
boksemboore              broekboord
ozze                             os
ruden                           rooien
eerappelgat                  aardappelhoop
aanderhaalfsteek          grote naaisteek
wupkoare                     wipkar
veurbred                      losse voorste zitplaats van de wipkar
mozzen                        moeten
kaambe                       perceel
deurmekoarhinaggewaaierd                door elkaar geschud
pokkeln                       hard werken
körf                             korf
meroakels                    gekheid
aaiden                          eggen
prakkezaaiern              nadenken
vernumsteg                  bij de hand
buutse                          broekzak
schoel                          beschutting
plouge                          ploeg


13-10-2009

bewerkt door Wil de Jong